Σχολικός Εκφοβισμός
Φάνης Δέδες, Ψυχολόγος, Ψυχοθεραπευτής,Ψυχο-αναλυτής
Πρόκειται για ένα πεδίο «αντικοινωνικών» συμπεριφορών στο χώρο του σχολείου το οποίο χαρακτηρίζεται από μορφές κακοποίησης που κυμαίνονται από τις λεκτικές προσβολές και τον κοινωνικό αποκλεισμό μέχρι και τις βίαιες σωματικές επιθέσεις. Ο σχολικός εκφοβισμός έχει επικρατήσει με τον αγγλικό όρο ‘bullying’. Στην ελληνική βιβλιογραφία αποδίδεται με διάφορες ονομασίες όπως «εκφοβισμός / θυματοποίηση», «Σχολικός εκφοβισμός» κ.α.
Υπάρχει διαφορά μεταξύ του σχολικού εκφοβισμού με του «πειράγματος» στα πλαίσια ενός παιχνιδιού. Το «πείραγμα» εκδηλώνεται μεταξύ φίλων, δεν περιλαμβάνει την πρόκληση σωματικού πόνου των άλλων και ταυτίζεται με την έννοια του αστεϊσμού, ενώ και τα δύο μέρη φαίνεται να το απολαμβάνουν. Βέβαια είναι δυνατόν και το «πείραγμα» να μετατραπεί σε εκφοβισμό αν συμβαίνει για μεγάλο χρονικό διάστημα και οι πράξεις των άλλων δεν γίνονται μέσα στα όρια του παιχνιδιού. Αντίθετα, με την έννοια του σχολικού εκφοβισμού αναφερόμαστε σε επιθετικές συμπεριφορές, οι όποιες στοχεύουν πάντα στην εμπρόθετη και επαναλαμβανόμενη τρομοκράτηση των πιο «αδύναμων» ενώ εμπλέκονται άτομα που δεν έχουν φιλικές σχέσεις.
Ο σχολικός εκφοβισμός αποτελεί ένα ομαδικό φαινόμενο, εφόσον δεν αφορά μόνο στους μαθητές που εκφοβίζουν και εκείνους που εκφοβίζονται αλλά και σε όσους τυγχάνει να είναι παρόντες σε αυτά τα περιστατικά, δηλαδή τους παρατηρητές, ή ακόμα και αυτούς που δεν είναι παρόντες αλλά γνωρίζουν ότι συμβαίνουν αυτά τα περιστατικά.
Μέσα σε αυτήν την κατάσταση οι θύτες συχνά χαρακτηρίζονται ως «οι ισχυροί», οι οποίοι αισθάνονται ότι θα αντλήσουν μέσα από αυτές τους τις πράξεις κάποιο όφελος, όπως ευχαρίστηση, κύρος ή ακόμα και υλικές απολαβές, ενώ τα θύματα κατέχουν τη θέση του «αδύναμου» αποδέκτη των βίαιων αυτών επιθέσεων μην μπορώντας να προστατέψουν τον εαυτό τους .
Ο εκφοβισμός μπορεί να εκδηλωθεί με διάφορες μορφές άμεσες ή έμμεσες. Οι άμεσες μορφές εκφοβισμού αναγνωρίζονται πιο εύκολα ενώ οι άμεσες χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής και παρατήρησης εκ μέρους των εκπαιδευτικών και των γονέων. Όλες όμως οι μορφές έχουν βαρύτατες αρνητικές συνέπειες στα άτομα στα οποία ασκούνται είτε βραχυπρόθεσμα είτε μακροπρόθεσμα, ενώ δυστυχώς σε μερικές περιπτώσεις απειλείται ακόμα και η σωματική ακεραιότητα των μαθητών. Πολλές από τις μορφές είναι επικαλυπτόμενες και διακρίνονται μόνο βάσει πολύ συγκεκριμένων λεπτομερειών.
Λεκτικός εκφοβισμός
Πρόκειται για άμεση μορφή εκφοβισμού, ο οποίος περιλαμβάνει τη χρησιμοποίηση υβριστικών ή περιπαικτικών εκφράσεων, χρήση παρατσουκλιών, πειραγμάτων, απειλών, εκβιασμών, αγενών σχολίων και ειρωνείας ή και άλλου είδους κοροϊδευτικών και σαρκαστικών εκφράσεων που απευθύνονται σκόπιμα από κάποιο άτομο ή ομάδα ατόμων σε κάποιο άλλο προκειμένου να τον πληγώσουν.
Συναισθηματικός εκφοβισμός
Πρόκειται κυρίως για έμμεση μορφή εκφοβισμού. Ο συναισθηματικός εκβιασμός περιλαμβάνει απειλές, εκβιασμούς, διάδοση κακοηθών και ψευδών φημών υβριστικές ή περιπαικτικές εκφράσεις για τη φυλή, την εθνικότητα, τη θρησκεία, την ταυτότητα αναπηρίας, τη σεξουαλική ταυτότητα του θύματος, την επιδιωκόμενη απομάκρυνση των φίλων, την απομόνωση ή και την άσκηση πίεσης από τους συμμαθητές. Σε αντίθεση με το σωματικό εκφοβισμό, ο συναισθηματικός δεν αφήνει αποδείξεις, όπως μελανιές.
Ψυχολογικός εκφοβισμός
Πρόκειται για έμμεση μορφή εκφοβισμού, όπου τα θύματα βιώνουν εσκεμμένα σε μεγάλη συχνότητα αποκλεισμό από κοινωνικές ή/και ομαδικές δραστηριότητες, κοινωνική απομόνωση ή αποκλεισμό από το παιχνίδι στα διαλείμματα. Όπως και στον συναισθηματικό εκβιασμό, τα θύματα μπορεί να είναι αποδέκτες δυσφήμησης και κακοπροαίρετων κουτσομπολιών ή επεισοδίων με στόχο τη γελοιοποίησή τους.
Σωματικός Εκφοβισμός
Αφορά στην άσκηση φυσικής βίας, σε χτυπήματα, τσιμπήματα, δαγκωνιές, σπρωξίματα, τρικλοποδιές, γρονθοκοπήματα, στην καταστροφή ή την κλοπή προσωπικής περιουσίας. Τόσο τα αγόρια όσο και τα κορίτσια αποτελούν αποδέκτες σωματικής βίας. Αυτή η μορφή εκφοβισμού συνδέεται άμεσα με τη μυϊκή δύναμη ή τη σωματική διάπλαση του παιδιού που εκφοβίζει.
Κοινωνικός Εκφοβισμός
Ο κοινωνικός εκφοβισμός μπορεί να είναι άμεσος ή έμμεσος και αφορά στον σκόπιμο αποκλεισμό των μαθητών από κοινωνικές δραστηριότητες ή με την άσκηση επιρροής στην ομάδα των συνομηλίκων ώστε να αισθανθούν αντιπάθεια για το θύμα, προκειμένου να υποδαυλίζεται συστηματικά η αυτοεκτίμηση του θύματος
Σεξουαλικός Εκφοβισμός
Πρόκειται για μια μορφή σεξουαλικής παρενόχλησης, η οποία αφορά σε αγόρια και κορίτσια, και εκδηλώνεται με υβριστικά σχόλια ή πειράγματα σεξουαλικού περιεχομένου, ανήθικες χειρονομίες, ανεπιθύμητα αγγίγματα ή δημοσιοποίηση περιπαιχτικών σεξουαλικών σκίτσων μέχρι και σοβαρών σεξουαλικών επιθέσεων.
Ρατσιστικός Εκφοβισμός
Πρόκειται για την εκδήλωση λεκτικής, συναισθηματικής ή και σωματικής βίας που στόχο έχει να προσβάλλει το θύμα λόγω της καταγωγής του, της κοινωνικής τάξης του, της οικονομικής κατάστασης της οικογένειάς του και γενικά της διαφορετικότητάς του από την κυρίαρχη πλειοψηφία.
Εκφοβισμός με Εκβιασμό
Συνήθως αναφέρεται στην κλοπή ή καταστροφή υλικών αντικειμένων του θύματος, όπως στην εκούσια απόσπαση χρημάτων ή προσωπικών αντικειμένων και συνοδεύεται από απειλές ή και τον εξαναγκασμό σε ανεπιθύμητες, αντικοινωνικές πράξεις
Ηλεκτρονικός Εκφοβισμός
Ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός, γνωστός και ως cyberbullying, αποτελεί τη νεότερη και πιο σύγχρονη μορφή σχολικού εκφοβισμού. Τα τελευταία χρόνια, η τεχνολογία παρέχει στα παιδιά και στους νέους ένα καινούργιο μέσο πληροφόρησης, ενημέρωσης και εκπαίδευσης, αλλά και ένα νέο μέσο εκφοβισμού. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η αποστολή υβριστικού ή απειλητικού υλικού μέσω e-mails και των υπηρεσιών MMS και SMS των κινητών τηλεφώνων και των διαδικτυακών τόπων κοινωνικής δικτύωσης, ή τον αποκλεισμό ενός ατόμου από μια δικτυακή ομάδα ή επαναλαμβανόμενες κλήσεις στο κινητό του από άγνωστο νούμερο. Κοινό χαρακτηριστικό όλων αυτών των εκδηλώσεων αποτελεί το προσβλητικό και απειλητικό περιεχόμενο τους με σκοπό την ταπείνωση και την απειλή του παιδιού
Αιτίες του Σχολικού Εκφοβισμού
Σύμφωνα με θεωρητικές προσεγγίσεις, η επιθετικότητα των ανηλίκων που εκδηλώνεται με τη μορφή της σχολικής βίας είναι το αποτέλεσμα διαφόρων παραγόντων που επιδρούν στο ανήλικο άτομο, όπως ο πολιτισμός, η κοινότητα, το σχολείο, η οικογένεια και προσωπικά θέματα. Προσωπικά χαρακτηριστικά όπως η παρορμητική ιδιοσυγκρασία, η θετική στάση προς την κυριαρχία, η θετική στάση προς την επιθετικότητα, η προηγούμενη εμπειρία θυματοποίησης, η τάση για διακέδαση μέσα από τον εκφοβισμό των άλλων και η έλλειψη ενσυναίσθησης θεωρείται ότι συμβάλλουν στην εκδήλωση συμπεριφορών εκφοβισμού. Από την άλλη πλευρά, οι διαταραγμένες σχέσεις μεταξύ των µελών μιας οικογένειας, σχετίζονται µε την εμφάνιση συμπεριφοράς εκφοβισμού από τη πλευρά των παιδιών. Η κακοποίηση του παιδιού είναι ένας ακόμα παράγοντας κινδύνου εκδήλωσης συμπεριφοράς εκφοβισμού. Ένα ιστορικό κακοποίησης μπορεί να αυξήσει κατά 50% την πιθανότητα το παιδί να εκφοβίζει άλλα παιδιά. Ωστόσο, και το σχολικό περιβάλλον μπορεί να συμβάλλει στην εκδήλωση εκφοβισμού και θυματοποίησης. Ορισμένοι παράγοντες είναι το μέγεθος του σχολείου και της σχολικής τάξης, η οργανωτική του δομή, ο τρόπος διδασκαλίας, οι σχέσεις μαθητών εκπαιδευτικών, η επίβλεψη ή µη από τους δασκάλους κ. α.
Οι επιπτώσεις του Σχολικού Εκφοβισμού
Συνήθως, το παιδί που στοχοποιείται και επιλέγεται να γίνει θύμα εκφοβισμού παρουσιάζει κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, όπως διαφέρει κατά κάποιον τρόπο από τη μέση εικόνα του μαθητή είτε ως προς τα φυσικά χαρακτηριστικά (ύψος, βάρος, χρώμα δέρματος κ.λπ.) είτε ως προς στοιχεία όπως η θρησκεία και η εθνικότητα, με αποτέλεσμα να είναι σε μειονεκτική θέση ως προς τη δύναμη ή εξουσία σε σχέση με το παιδί που το εκφοβίζει. Χαρακτηρίζεται δε από αδυναμία να υπερασπιστεί τον εαυτό του. Τα παιδιά που βιώνουν τον εκφοβισμό αντιμετωπίζουν συνήθως δυσκολίες στη σύναψη σχέσεων με συνομηλίκους τους και διακατέχονται από το αίσθημα της μοναξιάς και της χαμηλής αυτοεκτίμησης. Συχνά φοβούνται να περπατήσουν μόνα τους μέχρι το σχολείο και εκλιπαρούν να τα συνοδεύσουν οι γονείς τους. Επίσης συχνά μπορεί το πρωί να νιώθουν άρρωστα και να μην θέλουν να πάνε σχολείο. Πολλές φορές ζητούν ή κλέβουν χρήματα για να τα δώσει στο παιδί που τα εκφοβίζει.
Σχετικα με το παιδί που εκφοβίζει, οι παράγοντες που το οδηγούν να εκφραστεί με βίαιο τρόπο σε συμμαθητή ή συμμαθήτριά του είναι η ανάγκη επιβολής δύναμης, ο συσσωρεμένος θυμός, η πλήξη, η ευχαρίστηση να προκαλέσει φόβο ή πόνο καθώς και η ευχαρίστηση να αποσπάσει την προσοχή. Συνήθως, τα παιδιά που εκφοβίζουν είναι παιδιά με μέτρια ή κακή επίδοση, χωρίς ενδιαφέρον για το σχολείο, με αρχηγικές τάσεις, ανυπάκουα, με προκλητική συμπεριφορά και υπερβολική αυτοεκτίμηση που δεν αποδέχονται το διαφορετικό, συχνά αντιμετωπίζουν προβληματικές οικογενειακές σχέσεις, που παρουσιάζουν κοινωνικές αποκλίσεις. Αν και το παιδί που εκφοβίζει είναι το ίδιο υπεύθυνο για την «κακοποίηση» του παιδιού που δέχεται τον εκφοβισμό, διακατέχεται κι αυτό από σημαντικά ψυχολογικά προβλήματα που χρήζουν ειδικής αντιμετώπισης.
Επισης, τα παιδιά αυτά μπορούν να ενταχθούν σε δύο κατηγορίες: α) αυτά που έχουν ευθέως επιθετική συμπεριφορά και β) αυτά που θεωρούνται παθητικό – επιθετικά, δηλαδή συμμετέχουν σε πράξεις εκφοβισμού αλλά δεν τις ξεκινούν οι ίδιοι. Οι μαθητές οι οποίοι εκφοβίζουν συστηματικά άλλους είναι δυνατόν να συνηθίσουν σ’ ένα τρόπο ζωής μέσω της κακομεταχείρισης των άλλων, που τους απομακρύνει από την ενσωμάτωσή τους στην κοινωνική ζωή του σχολικού περιβάλλοντος. Επιπλέον, αυτή η χωρίς οίκτο, βίαιη συμπεριφορά, αν δεν ελεγχθεί εγκαίρως, μπορεί να μεταφερθεί και σε άλλα πεδία αλληλεπίδρασης και κοινωνικών σχέσεων.
